A incógnita Guillade

 

Aló polo comezo deste século, como esvara o tempo, andabamos argallando os primeiros pasos dun incipiente Instituto de Estudos Miñoráns. Impulsor crucial foi o lembrado Nano Cambeiro que naquela altura sobrevivía facendo xornalismo local co periódico mensual “O Miñor”. O infortunio levóunolo, hai ben tempo, pero o seu recordo, como a raíz do toxo verde, é moi malo de arrincare.

 

Aqueles atoutiñantes movementos tiveron moito que ver coa radio. Primeiro na vella Radio Municipal de Nigrán, que estaba dando as últimas boqueadas, xa sen profesionais, pero que uns rapaces e rapazas, co apoio do alcalde do momento (Manuel Rial) e o concelleiro de cultura (Arturo Carreira), esforzábanse en manter con respiración asistida. Alí, Juan González (actual alcalde de Nigrán), Lino Pellitero e máis eu realizamos durante algúns meses un programa semanal de entrevistas, dunha hora de duración, que bautizamos “As lerias do moucho”. Non recordo onde foron parar  aquelas gravacións, no caso de que se chegasen a gardar. Unha si, seguro, porque non moito despois, co infortunado motivo do falecemento de Carlos Casares, publicouse en CD acompañando un monográfico sobre o autor afincado en Vilariño.

 

Unha vez clausurada, por decisión da autoridade, a radio de Nigrán, fomos acollidos, agora na compaña da sempre luminosa e infelizmente tamén roubada polo infortunio pero presente na memoria María Xosé González Chamorro, na delegación baionesa de Radio Voz-Onda Cero. Tamén durante uns poucos meses. Ata que a pecharon. Nunca pensamos que levásemos a orde de peche incorporada aos nosos “pinitos” radiofónicos, mais parecer, parecíao.

 

O novo programa, moito máis curto, nun formato que combinaba información cultural cunha breve entrevista, bautizámolo como “A gavela do Guillade”. Relembreino ao andar encerellado na lectura dos volumes dos días negros de Xoán Carlos Abad Gallego, Días negros (2015), Máis días negros (2017), ambos publicados polo Instituto de Estudos Vigueses. No primeiro deles, o autor danos relatada conta do carlista-guerrilleiro-bandoleiro- foraxido..., é o que ten perder as guerras que sempre quedas mal, Mateo Guillade, que acadou mítica e incerta fama durante os anos iniciais da Primeira Guerra Carlista (1833-1840).

 

Pouco sabemos do xefe da partida da “Causa Tradicionalista”. Seica fora seminarista. Ben coñecido é que frades, abades e vellos fidalgos acaudillaron a causa de don Carlos no noso país, tamén cos trabucos na man.

 

As primeiras novas que se teñen do líder guerrilleiro localízano, cara a finais de 1836, no sur da provincia lucense como membro dunha partida procedente das montañas asturianas. Despois de fuxir das terras da Ulloa e da Ribeira Sacra pola presión das tropas da rexente María Cristina, a partida, comandada por Mateo Guillade, combateu, os chamados “liberais”, no sur da provincia ourensá e de Pontevedra; sempre nun vai e vén polo Miño, nun agocho aquí e outro acolá na raia seca. Nunca se afastou en exceso da banda  fronteiriza e acudía ao refuxio portugués aínda que, tras a derrota da causa miguelista, o goberno de Lisboa tiña tanto interese como o de Madrid en rematar coa aventura carlista.

 

O caso é que dende a desembocadura do Miño ata as serras do Suído,  do Leboreiro ou o Val de Monterrei, foron territorios de combate da facción do Guillade, nun escintilante ir e vir de foraxido transfronteirizo que para si quixeran os guionistas de Hollywood; tanto coma nós gorentamos dunha industria cinematográfica propia.

 

Comandaba pois Mateo Guillade a partida carlista máis especificamente miñota e arraiana, unha mestura de heroe e bandoleiro, con evidentes capacidades militares, que acadou a cima do seu prestixio entre 1837 e 1838. O seu creto entre os rebeldes carlistas chegou ao maior nivel cando nunha acción militar, ben preparada, deu morte a un coronel (xullo de 1837) e uns meses despois (abril de 1838) tomou Tui durante unhas horas. O asalto á vila episcopal realizouno tras unha hábil manobra na que dirixiu 200 homes disfrazados de soldados gobernamentais.

 

 

Segundo parece, estas accións servíronlle para ser nomeado Brigadier e Comandante Xeneral das partidas carlistas en Galicia. Durante dous anos andou guerreando pola “Causa”, sendo protagonista de ducias de enfrontamentos armados, ata que, a resultas dun ousado,  e fracasado, ataque á  casa forte de Refoxos (Cortegada), na parroquia próxima de Escudeiros:  “O xefe calrista chegaba ó fin do seu vivir”, escribiu Otero Pedrayo. Era o 15 de agosto de 1838.

 

Cando se soubo da morte do xefe faccioso, o comandante militar de Ourense deu orde de levar o cadáver á  cidade para expoñelo en público. O alcalde mandou que tocasen as campás; chamaron o cirurxián para que lle rabenase a cabeza e colgárona nun gancho. Moita xente de Ourense e bisbarra, aproveitando que era San Roque, acudiu a contemplar a testa degolada de Mateo Guillade.

 

A falta de apoio popular e a presión do exercito liberal remataron coa partida do Guillade. A morte do capitán supuxo a división da partida en tres seccións que foron posteriormente aniquiladas, poucos meses antes do Convenio de Vergara que puxo fin á primeira guerra carlista.

 

 

A vida de Mateo Guillade nos anos de chumbo e lume está documentada, pero sábese moi pouco das andanzas previas. O profesor Barreiro Fernández apunta que foi oficial do exercito realista, mais, con posterioridade, e sen que se coñezan as razóns, destituído; como tampouco nada se sabe sobre o motivo da súa detención en Portugal.

 

 

Nesta falta de información móvese un misterioso, ou non tanto, Guillade bandoleiro, que asaltou Baiona en 1820. É o mesmo que o xefe carlista que xuntou sona e terror unha década despois? Este Guillade foi quen inspirou o nome do noso programa de radio.

O Guillade en Baiona

 

Herminio Ramos na súas Crónicas históricas  de la villa de Bayona fálanos dun asalto á vila realizado pola gavela dun capitán chamado Guillade en 1820. A acción seica comezou sobre as dez da noite do 1º de xuño. A gavela comandada por Guillade e composta por dez homes, a maioría portugueses, asaltou a casa de Xosé Portela en San Pedro da Ramallosa. Fenderon a porta principal a machadazos, momento que aproveitou o dono da casa para fuxir. Unha vez no interior da morada pediron viño á esposa do fuxido e ameazaron a  sogra, feríndoa levemente no pescozo e golpeándoa en varias ocasións. Con posterioridade, entraron noutras dúas casas das que marcharon, despois da media noite, sen conseguir diñeiro pero si xoias e outros obxectos, ademais de comer e beber en abundancia.

 

 

Ao día seguinte, sobre as catro da tarde, presentáronse na parroquia de Baíña, entraron na casa de Carlos Rodríguez: comeron ovos con touciño, maltrataron a muller e levaron como guía a Francisco Domínguez, alcumado “O Chímpoas”. Colleron cara a Baiona, dando a volta polo monte de Baredo e entrando polo campo de Santa Liberata onde un dos bandoleiros, despois de ollar un papel que tirou do peto, preguntoulle ao forzado guía cal era a casa dos Pugas e cantas portas tiña.

 

 

Sobre as nove da noite do dous de xuño a gavela baixou pola rúa do Hospital dando berros e disparando os trabucos para obrigar os veciños a meterse nas casas e pechar portas e ventás. Os bandoleiros berraban os seus “nomes de guerra”: Guillade, Veleno, Trigo, Centeo, que consideraban suficiente para asustar a veciñanza. O Chímpoas levounos ata a casa de Francisco Puga. No interior atopábase o propietario coa súa dona Rosa Correa e Pedro Ibarra, amigo da parella. Despois de romper varias portas entraron na sala sete bandoleiros esixíndolle unha gran cantidade de diñeiro. Como non llelo entregou déronlle golpes e unha coitelada no pescozo, mentres que o  visitante colgárono dunha trabe, cabeza abaixo, despois de tirarlle as botas. Despois de rexistrar a casa e apañar algúns obxectos de valor, o Guillade díxolle ao Chímpoas que lles indicase a morada de María Benita David.

 

 

Ao chegar a esta, uns puxéronse na entrada posterior, que daba ao mar, e outros na principal, dando berros e disparando os trabucos. Abateron a porta principal a machadazos. Foi nese intre cando chegaban a porto as gamelas que fixeron soar as súas bucinas en sinal de arribada e Guillade e os seus homes, coidando que se trataba de xente armada que viña contra eles, comezaron a trabucazos e fixéronos recuar cara ao mar.

 

 

O Chímpoas dirixiunos despois á casa de Vicente Soto, quen, ante o barullo de berros e disparos, asomouse á fiestra xusto no momento en que unha bala batía nela. Preguntoulles que querían e dixéronlle que abrise a porta, se non que o farían eles. Logo de franquearlles a entrada, os bandoleiros preguntáronlle onde estaba “A arca do mudo” que era o depósito dos mariñeiros. Cando llelo dixo rompérona e colleron o diñeiro.

 

 

Logo roubaron a casa de José Ramos e despois a de Josefa Pérez, muller de Domingo Amorín. Ese foi o momento no que o Chímpoas, aproveitando que xa non lle facían moito caso e aducindo necesidades inescusables, aproveitou para fuxir e regresar a Baíña.

  

Dende a casa do patrón de pesca Roque Mariño botáronlles uns tiros aos bandoleiros. Enfurecidos tiraron abaixo tres portas e percorreron todos os cuartos na busca dos que lles dispararan, mais non os deron topado xa que se agocharan baixo dunhas redes.

  

Cando ía amencer, a partida abandonou Baiona tranquilamente. Na Groba atoparon varios veciños de Belesar que andaban a apañar toxo para estrar as cortes e obrigáronos a cargar cos fardos do roubado e non os deixaron regresar ata pasar o San Colmado, cando era xa de noite. A cada un deles déronlle oito reais. Logo sóubose que pasaran o Miño por Camposancos.

 

 

A frustrante persecución do Guillade

 

Os ánimos na vila estaban quentes despois das falcatruadas dos bandoleiros e non se fixeron agardar  acedas críticas pola indolente actitude do Gobernador de Monterreal. Comentábase que só se preocupara de que os soldados da dotación da fortaleza protexesen a súa casa. Ao día seguinte organizouse unha partida de veciños armados para perseguir os bandoleiros. Cando anoitecía coidaron ver uns vultos que se movían e dispararon sobre eles. Era un rabaño de ovellas. O resultado, cinco ou seis cabritos mortos. Mentres, ao único que prenderon foi ao Chímpoas, que como era home honrado deixárono en liberdade.

 

 

O Guillade que asaltou Baiona en xuño de 1820 e o xefe carlista que acadou sona entre 1833 e 1838, eran a mesma persoa? Segundo Herminio Ramos non, xa que o primeiro era natural de Tomiño e foi morto por un seu sobriño que lle tallou o pescozo, mentres que o carlista morreu, como xa dixemos, entre Refoxos (Cortegada) e Escudeiros (Ramirás).

 

Ora ben, as confusións son doadas cando non temos datos fidedignos. O 1º de xaneiro de 1820  triunfa a revolta liberal, encabezada por Rafael del Riego en Cabezas de San Juan, consolidada pola sublevación da Coruña, comandada polo coronel Acevedo, que rendía deste xeito homenaxe ao mozo Porlier, aforcado cinco anos antes. Foi o breve período no que se restaurou a Constitución de 1812, abolida por Fernando VII, entre  1820 e abril de 1823, cando o exército francés dos Cen Mil Fillos de San Luís invadiron España e restauraron o absolutismo.

 

 

Nos primeiros meses do réxime constitucional houbo resposta armada dos absolutistas na zona do Baixo Miño, polo que non tería nada de estraño que a gavela que asaltou Baiona en 1820 fose unha partida absolutista comandada polo mesmo Guillade, que pasados algúns anos se converteu nun dos xefes carlistas máis prestixiosos.

 

 

Nesta posibilidade podemos insistir se temos en conta algúns datos fornecidos polo mesmo Herminio Ramos que transcribe diversos documentos do Arquivo Municipal de Baiona.  Como dixemos, outras casas asaltadas pola gavela foron a de José Ramos e a de Vicente Soto. Ámbolos dous membros do goberno municipal de carácter constitucional. O tal José Ramos debía ser un furibundo antiabsolutista, pois ao día seguinte do ataque dos bandoleiros, cando formaba parte dunha patrulla de vixilancia nocturna, tentou agredir coa baioneta, despois dunha forte discusión, a Bernardo Barreiro, coñecido polas súas ideas contrarias, e, en 1823, ao pouco de restablecerse o absolutismo, foi detido por pasear polas rúas da vila cun sabre militar en provocativa actitude. Tamén podemos decatarnos de que o gobernador de Baiona, tan criticado polos veciños no momento do asalto do Guillade, era o Capitán de navío Domingo Serondo, quen uns meses antes se resistira, en repetidas ocasións, a proclamar a Constitución. Era, polo tanto, o citado gobernador un recalcitrante absolutista. O mesmo que o tal Guillade, sería a pregunta.

 

Publicado en Cousas de, ano 2, nº4 Verán  e nº5 Outono. 2020