Vellas larpeiradas

Remataron as festas do Nadal e os Reis non foron xenerosos en exceso polo que imos consolarnos falando de doces, que coméndoos seica poden facer mal. Será a quen non pode. Así que cun anaco de trenza de Copena, sento  na butaca e vanme os ollos á  edición cutre dun dos máis grandes traballos de edición da cultura galega, a Historia de Galiza que dirixiu Otero Pedrayo e que o fillo adoptivo de Gondomar, Lois Tobío, argallou dende o exilio nas beiras do Mar del Plata. O proxecto non se rematou. O que pretendía ser, en palabras de Otero, A Grande e xeneral Estoria, ficou só en dous tomos de edición primorosa.

Deste xeito entre petisco de boleardo e  groliño de viño de Porto, xa que tostado do Ribeiro non hai, revisito o primeiro tomo no que se recolle o traballo de Risco sobre a etnografía. Un  dos capítulos que o autor denomina “Festas do ano” comeza, como é lóxico, co ciclo do Nadal. Risco elabora as tradicións que recolleu, interprétaas, relaciónaas con outras semellantes e achéganos, como sempre, interesantes visións da nosa cultura tradicional. No que Risco non se detén, madía leva,  é  en que aquelas festas en nada se asemellan ás de hoxe convertidas nunha esaxerada e presuntuosa exaltación do consumo.

A data de maior relevo nas celebracións tradicionais era o Día de Noiteboa, o 24, que iniciaba  un período que se alongaba ata o día Reis, no que fracasaban todas as artes malvadas da bruxería. Nesa noite non se podía deixar morrer o lume, nin varrer a lareira polo arredor xa que as animas dos defuntos da familia víñanse quentar e mesmo, nalgunhas zonas, cear, polo que cumpría prepararlle unha mesa para eles cun pouco do que fosen comer os vivos, nomeadamente os doces.

A cea, ao ser día de vixilia, tiña que estar formada por peixe e derivados do leite. O máis común, como é coñecido, era o  bacallau, en xeral guisado con patacas. Logo viñan os doces, que era o máis abundante. Risco cita varios: A sopa borracha, de pan con viño tinto, azucre ou mel e cocida no pote;  as torradas, de pan mollado en leite e fritidas con manteiga e azucre; figos pasos, noces e abelás, amais de castañas verdes e secas, todo regado con viño con mel, mistela, augardente de herbas etc. A estes doces xenéricos engádelle os  propios de cada zona, entre os que cita: as roscas de cazo de Allariz, a torta de améndoa de Trives, os boleardos de Tui -Risco non debía coñecer os de Gondomar e Camos- e as sonadas, di o autor, encomendas de Baiona. Esta denominación das tortiñas de améndoa e azucre cunha base de oblea que fan as freiras dominicas do convento de Baiona semella estar un pouco perdida, non así os doces que seguimos a poder apreciar en todo o seu gorentoso sabor. Risco non debía saber dos de Camos e Gondomar. Pola contra o turrón e o mazapán, sinala Risco, son de introdución moderna e máis propio das cidades.

Despois da cea íase á Misa do Galo. Nalgúns lugares lévase un galo que se fai cantar no medio da cerimonia, noutros fanse bromas, incluso irreverentes, como botar tinta na pía de auga bendita, coserlle ás mulleres a roupa para que logo non se poidan separar ou queimar xofre ou outras substancias cheirentas ou que fagan espirrar os asistentes.

O outro elemento característico deste día son os “nadais”, denominación galega segundo Risco, e non villancicos, propio do castelán, xa que eran cantados por viláns en lembranza dos pastores de Belén. Risco sinala o feito de que hai moi poucos cantares de Nadal en galego, mentres noutras partes, como Cádiz, cántanse estrofas en galego, xa que segundo Rodrigues Lapa os villancicos españois e portugueses terían orixe galega. Seica nos tempos de D. Dinís, co triunfo do bucolismo na poesía, abundaban as pastorelas, serranilhas e cantigas de vilão e xa no século XVI xurdiron as villanescas ou villancicos postos en boca de galegos por ser considerada Galiza unha sorte de Arcadia rústica e pastoril. Un villancico de 1641 di:

Al son del Minho y del Mondego

bailai, pois Deos nace já

galego, que pouco va

de galileo a galego

Outro di:

Ay, se noso Deus galego se faze

vamos cantar á chozinha en que nace.

Ay se a sua mai é de Compostela,

vamos cantar a fermosa galega.

-----------------------------------

Pois nace en Galiza á falda da serra,

galego se face! É da nosa terra!

E alá vai o anaco de boleardo e a copiña de Porto; agardemos que ata as vindeiras festas do Nadal.

Sábado, 6 de xaneiro de 2018